رابطه‌ی دوسویه‌ی رونق بازار با اعتبار جوایز ادبی

چندی است خبر برنده‌ی نهایی جایزه‌ی شعر شاملو منتشر شده است، جایزه‌ای که همیشه با خودش حواشی خاصی همراه داشته است. البته جوایز ادبی همیشه با حواشی بسیار همراه بوده‌اند، چه جایزه‌های ادبی در حوزه‌ی داستان و چه جوایز مختص شعر معاصر. باید اذعان کرد عمده‌ی این حواشی نیز به واسطه‌ی حب و بغض‌های اهالی ادبیات نسبت به هم شکل می‌گیرد. بالاخره هر داوری سلیقه‌ای دارد که بالطبع به سلیقه بسیاری از شاعران یا نویسندگان شباهت ندارد، و همین مسئله طبیعی، آغاز و فرجام مناقشات در باب جوایز ادبی است.

هیأت داوران مرحله‌ی اول سومین دوره‌ی جایزه‌‌ی شعر شاملو، شامل رضا چایچی، علیرضا عباسی و فواد نظیری در اوایل مهرماه سال جاری در بیانیه‌ای از معیارها و شاخص‌های جایزه شعر شاملو نوشت و در بخشی از آن نوشت: « گسترش تجربه‌ها، تنوع و تکثر نگاه‌ها و عوض شدن برخی مصادیق زیباشناخت نسبت به گذشته و مواجهه با آثار و گرایش‌هایی که در رابطه با شعر و ادبیات ادعاهایی گوناگون را ابراز می‌دارند، قضاوت و داوری درباره‌ی اعتبار آرای مختلف را با دشواری بسیاری روبه‌رو می‌کند؛ به نظر بهترین شیوه برای درک از مصادیق نو و ادعاهای تازه، در مورد شعر، توجه به نظریه‌های متأخر ادبی و همچنین توجه به میزان موفقیت تجربه‌های نو در پیوند با امور زیباشناسانه در زبان است.» در این بیانیه خواندیم: «سازوکار جوایز ادبی، بی‌نسبت با عنوان آن جوایز نیست. جایزه‌‌ی شعر احمد شاملو، با نام شاعری گره خورده که خود در حوزه‌ی زبان و محتوا پیشنهاداتی نو به شعر فارسی ارائه کرده و در عین حال شعر او علاوه بر نخبگان و روشنفکران، در بین طیف گسترده‌ای از مردم دهان به دهان می‌چرخد. از این رو، هنگام داوری آثار هم به خلاقیت و پیشنهادات نو توجه شده و هم به امکان تکثر و ارتباط‌پذیری بین طیف‌های مختلف اجتماعی.»

با این توضیح ۱۱ نامزد برای این جایزه تعیین شد: آشویتس خصوصی من از حسن همایون، باران شغال اثر مهدی مقیم‌نژاد، تاریخ تبری اثر مرتضی بخشایش، چندصورت از مستی اثر سمیرا یحیایی، در هیأت راهبه‌ها از محمد درودگری، ریل‌ها پیش از ما رفتند به قلم علی یاری، سر زدن اثر فریاد ناصری، مات از زهرا حیدری، من کمی آدم کم آورده‌ام اثر شکوه مقیمی،  واژه‌ها به دیدن من آمدند از شمس لنگرودی، و مجموعه شعر وطن از مهدی اخوان لنگرودی. در نهایت هفته‌ی گذشته " آشویتس خصوصی من" به عنوان انتخاب نهایی جایزه‌‌ی شعر شاملو انتخاب شد.

شمس آقاجانی، شاعر و منتقد بعد از اعلام نامزدهای نهایی این جایزه نوشت: "با اعلام نتایج داوری اولیه‌ سومین دوره‌‌ جایزه‌ شعر شاملو، مجموعه‌ اخیرم "چرا آخرین درنا بازمی‌گردد" نتوانست نظر سه داور این مرحله را جلب کند. ضمن احترام و تبریک به دوستان شاعری که اثرشان به مرحله‌ بعدی راه یافته است و با احترام به نظر داوران و دست‌اندرکاران بنیاد شاملو، دو خواهش دارم که امیدوارم هر کسی که بتواند، در تحقق آن کمک کند.

- اگر دوستانی دسترسی به سرکار خانم آیدا سرکیسیان دارند، مساعدت کنند تا این کتاب را به دست ایشان برسانم.

- اگر هیئت اجرایی بتوانند اسامی داوران نهایی را به نحو مقتضی اعلام کنند، این کتاب را به دست آن‌ها نیز برسانم.

به این خاطر این‌ها را می‌گویم که اگر دوستان مذکور، بعد از ملاحظه‌ کتاب، همچنان بر نظر قبلی هیئت اجرایی و انتخاب اولیه صحه می‌گذارند که دیگر بحثی نیست و حتی جای خوشحالی‌ است که مسئله صرفاً فنی بوده است. اما اگر غیر از این باشد بهتر است آن عزیزان پیشاپیش بدانند که در چه ورطه‌ای پا گذاشته‌اند!"

ضیاء موحد، داور مرحله پایانی جایزه شعر شاملو بعد از اعلام نهایی برنده جایزه شعر شاملو گفت: تصمیم داشتم که در داوری هیچ جایزه‌ای شرکت نکنم و اصرارهای حافظ موسوی دلیل حضورم در این جایزه بود؛ چراکه او اصرار کرد که حتماً من حضور داشته باشم و به‌عنوان داور به تیم اصلی کمک کنم. در جواب به حافظ موسوی گفتم که چشمم اذیت می‌شود و نمی‌توانم چندین کتاب بخوانم به همین دلیل او گفت که در مرحله نهایی که تنها داوری میان ۱۱ عنوان کتاب انجام می‌شود، باشم که من نیز این پیشنهاد را پذیرفتم و آثار را بر اساس دیدگاه خودم داوری کردم.

 او به ایبنا گفت: شرط من این بود که پیش از رای دادن، رای سایر دوستان داور را نیز مشاهده کنم که در بررسی نتایج داوران متوجه شدم که نظرات دو داور به نظرات من بسیار نزدیک است اما دو داور دیگر به شکل عجیب و غریبی نمره داده بودند.

 جالب است که موحد گفت: از نظر من، هیچ کدام از ۱۱ کتاب مرحله نهایی، اثر شاخصی نبودند و هیچ کدام نتوانستند نمره بالایی را کسب کنند. ضمن این که چند کتاب اختلاف بسیجایزار کمی در صدر جدول داشتند.

من در بررسی نمره‌ی دیگر داوران متوجه شدم که تقریبا اکثر داوران به هیچ کتابی نمره‌ی بالا نداده‌اند. به طور مثال اگر نمره‌ی کل را از ۲۰ بگیریم، سه یا چهار اثر نمره‌ی ۱۴ کسب کردند و سایر آثار نمره‌ی زیر ۱۴ داشتند.

معمولاً هدف از برپایی جوایز ادبی ایجاد رونق در بازار ادبیات و ترغیب مخاطبان احتمالی آن است، اما این اتفاق  تنها زمانی روی می‌دهد که جایزه‌های ادبی از اعتبار بالایی در میان اهالی جامعه ادبی و مخاطبان آن برخوردار باشد. درست است که معمولا جوایز ادبی  در رونق بازار ادبیات نقش مهمی ایفا می‌کنند، اما متاسفانه در شرایط فعلی جوایز ادبی ما نتوانسته‌اند به این هدف نزدیک شوند.  

۲۷ آذر ۱۳۹۶